ایجاد ارتباط دوگانه از ویژگی‌هاى ذاتى بشر است که بدون آن نمی‌توان تعریف روشنى از زندگى اجتماعى او ارائه کرد. سازگارى و همزیستى بر اساس «ارتباط ماندگار» یک باور زیرساختى در علم اجتماع است که اندیشمندان ایده‌هاى گوناگونى پیرامون آن را به حوزه علوم انسانى عرضه داشته‌اند. برقرارى رابطه در فرهنگ‌هاى سرزمینى مختلف و فراملى و نیز جوامع معتقد به ادیان آسمانى نیازمند پیش زمینه و نوعى ایجاب بوده که با وجود آنها نخستین حلقه‌هاى زندگى جمعى شکل می‌گیرد. این ارتباط ممکن است با یک اشاره و نگاه زیرچشمى در سایه تصادف یا رخداد ناخودآگاه درخواست و طلب و یا با لفظى کوتاه آغاز می‌شود. معمولاً در زندگى روزمره خود در موقعیت‌هاى متفاوت با وجود یکى از عوامل مذکور میان ما و ده‌ها فرد دیگر روابطى برقرار شده است.
در رشته جامعه‌شناسى هر چقدر عامل ارتباط دهنده مبتنى بر مفاهیم ژرف، عاشقانه و محبت‌آمیز و نیز برگرفته از باورهاى پایدار و متناسب با نظام خلقت و فطرت باشد در شکل دادن به روابط مستحکم میان اعضاى یک مجموعه بشرى مؤثرتر و کارآمدتر خواهد بود.
در جوامع گوناگون و با زیرساخت‌هاى تمدنى مختلف جهت رسیدن به زندگى جمعى و ارتباط فعال و مستمر، مفاهیم و مبانى متفاوتى وجود دارد که با مطالعه فرهنگ‌ها، آداب و رسوم حاکم در هر جامعه‌اى می‌توان به این عناصر دست یافت. البته عامل رابطه در برخى محافل اجتماعى بشرى فاقد مفهوم و رسالت اجتماعى مترقى است. در این نوشتار نویسنده در مقام تبیین آثار و کارکرد سلام در ابعاد مختلف روابط اجتماعى است که با هم آن را از نظر می‌گذرانیم.
اسلام دین رابطه
«عامل رابطه» از آغاز آفرینش و حضور انسان عاقل در عرصه گیتى و تشکیل زندگی جمعى تاکنون شکل‌هاى گوناگونى به خود دیده است. اما تا پیش از اسلام این عامل یک واژه خشک، بی‌معنا و صرفاً بهانه براى شروع گفتگوها و معاملات روزمره بشرى بود. لیک با آمدن اسلام به عنوان مکتب کامل الهى و مبتنى بر فطرت پاک انسانى کلیه مفاهیم زندگى دگرگون و فرم نوینى یافت، زیرا که اسلام:
اولاً: آخرین و کامل‌ترین دین آسمانى است که به همه زوایاى زندگى انسان پرداخته لذا به طور قطع این دین براى ساماندهى حیات جمعى بشر باید عنصر سازنده‌ای در جهت تقویت مبانى دوستى و عاطفى میان افراد جامعه دینى به عنوان آلترناتیو کارآمد ارائه نماید.
ثانیاً: اسلام به اجتماع، وحدت و یگانگى مردم بر محور واحد و یکسان با توجه به اصل اعتقادى توحید اهمیت ویژه‌اى قائل شد. پس براى تحقق این مهم و رسیدن به وحدت و یگانگى و شکل‌گیرى جمع‌ها و جماعت‌ها با ملات اجتماعى چسبناکتر عرضه کرد تا جامعه دینى با روابط پایدارترى به حیات خود ادامه دهد. لذا عامل ارتباط با هدف شکل‌دهی به زندگى یکپارچه و همگرا و یگانگى بر محور توحید عملى تحت عنوان «سلام» از سوی دین اسلام و پیامبر بزرگ آن تقدیم جامعه بشرى شد.
سلام پیش از اسلام
پیش از اسلام واژه همانند یا با محتواى کامل «سلام» وجود نداشت. مثلاً در بین تبار عرب واژه تحیت رایج بود که حتى در قرآن نیز به عنوان مفهوم ارتباط جمعی به آن اشاره شده است. البته الفاظ و عبارت‌هایى چون «حیاک» «اهلا و سهلا» «صباح الخیر» «مساءالخیر» «نعیمه» براى برقرارى روابط روزمره و آغاز گفتگوها و نیز ابراز علاقه در قالب تحیت میان اعراب جارى بود. در میان ایرانیان نیز عبارت‌هایى چون «اغر بخیر» «هی» و یا برخى از واژه‌هاى ندایى براى ارتباط دوگانه معمول بود. اروپاییان بیشتر از واژه هلو ( Hello ) بهره می‌گرفتند. این عبارت تنبیهى بوده که بیشتر شبیه اشاره است. متأسفانه مترجمان فارسى و عربى به اشتباه سلام را معادل آن قرار داده‌اند در حالى که می‌توان معادل «هی» در فارسی باشد. در فرهنگ عمومى بسیارى از اقوام و ملل عامل ارتباط اشاره و تحذیرى است گرچه در قالب الفاظ و واژگان ظاهرى رخ می‌نمایاند.
سلام عامل ارتباط در اسلام
سلام همان گونه که اشاره شد علاوه بر واژه بودن در درون خود بیانگر فرهنگ، باور و نگرش عمیق و کلى نسبت به جهان هستى و زندگى می‌باشد. سلام در فلسفه یعنی حرکت از کثرت به سوى وحدت که در جامعه دینى برخوردار از مفاهیم ذیل است.
«سلام» یکى از نام‌هاى جلاله خداست. یعنى خدا عامل ارتباط انسان‌هاست و روابط را باید بر مبناى اعتقاد و ابراز محبت به او شکل داد و رابطه‌اى ارزشمند است که با خداوند نسبت داشته باشد. در قرآن یکى از آیات کریمه به این مفهوم اشاره دارد:
هو الله الذى لا اله الا هو الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن...( سوره حشر آیه 23).
پس در جامعه توحیدى باید کلیه روابط بر مبناى یگانگى خدا باشد ما با سلام ارتباط برقرار می‌کنیم و این ارتباط کثرت جامعه توحیدى را به وحدت تبدیل می‌کند و نقطه اتصال کثرت خداوند متعال است.
از دلایل مهم دیگر پیرامون جایگاه سلام در روابط اجتماعى اینست که انسان‌ها باید گفتگوها و عواطف روزانه خویش را با نام و یاد خدا برقرار نمایند تا ضمن پایدارى استمرار یابد. زیرا هر رابطه‌اى که براى خدا نباشد به تفرقه و جدایى منجر خواهد شد.
پیام‌هاى «سلام»
1- سلام یعنى پیام آرامش، صلح و امنیت
در عصر معاصر بسیارى از قدرتمندان به ظاهر متمدن جهان سخن از صلح می‌رانند و شعار آرامش و امنیت می‌دهند اما در عمل به هیچ کدام از قواعد آن پایبند نبوده و نمی‌باشند چون صلح و آرامش واقعى نیازمند باور پایدار و برگرفته از فطرت الهى و مبتنى بر نظام آفرینش و مشروعیت یافته از قانون آفریدگار ازلى می‌باشد تا بتواند از درون افراد را ملزم به رعایت حدود و مرزهاى صلح و آرامش کند.
اسلام جهت حاکم ساختن صلح و آرامش در جامعه انسانى و نفى کدورت‌ها و کینه‌توزی‌ها و سالم‌سازى محیط زندگى انسان‌ها یک شعار عملى و کاربردى را طراحى و به افراد بشریت هدیه می‌کند تا در روابط دوگانه و چندگانه خویش آن را مبادله کنند.
پس سلام یعنى پیام افراد جامعه بشرى به یکدیگر است و معنى آن این است که شما از دست من ایمن هستید. حضرت امام على (ع) می‌فرمایند: «و السلام أمانا من المخاوف» سلام براى امنیت از ترس‌ها. (نهج البلاغه حکمت 252)
در اندیشه دینى سلام به مفهوم ارسال پیام صلح و آرامش است که افراد را به هم مطمئن می‌سازد تا به یکدیگر ضرر و زیانى از بعد جانی، مالى و زبانى و غیره نرسانند. پیامبر گرامى اسلام (ص) در توضیح و تبیین زیرساخت این باور می‌فرماید:
المسلم من سلم الناس من یده و لسانه
مسلمان کسى است که مردم از دست و زبان او در امان باشند.
لذا می‌توان این گونه به نتیجه رسید که سلام نشانه مسلمانى است و مسلمان واقعى را به وسیله سلام و رابطه سالم و به دور از ضرر و زیان به دیگران می‌توان شناخت حال هر کس بر خلاف این فرمول عمل کند بدون تردید خارج از دایره مسلمانى است. امروز در عرصه سیاسى جهان اسلام با پشتیبانى ابرقدرت‌ها و نظام سلطه شاهد شکل‌گیری جریان‌هاى افراطى است که با ارائه چهره توأم با خشونت از اسلام و نفى مظاهر مهرورزى و سلام قصد تخریب چهره دین و تزلزل پایه‌هاى اعتقادى آن در حریم ذهن هواخواهان پاک سیرت جوامع بشرى و دینداران جوان را دارند که بر مبناى روایت فوق الاشاره از رسول اکرم (ص) می‌توان به ادعاى مسلمانى آنان مشکوک بود.
2- سلام جزئى از حقوق مسلمانى
حضرت على (ع) در بخشنامه‌اى به تمامى فرمانداران و کارگزاران حکومت اسلامی در بیان منشور حقوقى مسلمانان و اشاره به عنصر مهرورزى در نظام دینى می‌فرماید: هرگاه به آبادى رسیدى در کنار آب فرود آى و وارد خانه کسى مشو با آرامش و وقار به سوى آنان حرکت کن تا در میان‌شان قرار گیرى به آنها سلام کن و در سلام و تعارف و مهربانى کوتاهى نکن. یعنى ما براى احترام به مسلمانان و حفظ حرمت آنها مکلف به اداى سلام هستیم تا کرامت آنها را ارج بنهیم. پیامبر مکرم (ص) می‌فرماید:
مسلمان بر برادر مسلمان خود پنج حق دارد. تا او را دیدار نماید به او سلام کند... (نهج الفصاحه ص250) حرمت و حریم انسان در قاموس الهى از آن چنان عظمت و اهمیتى برخوردار است که هیچ کس حق تنزل و یا تجاوز به آن را ندارد و بارها در تعالیم دینى تأکید شده که حرمت مسلمان از قداست کعبه نیز بیشتر است. لذا اسلام براى حفظ بزرگی، منزلت و کرامت انسان‌ها مسلمانان را مکلف به اداى سلام با کلیه جوانب و لوازم آن می‌کند.
3- سلام اجازه ورود به حریم‌ها با گفتن ایجاب و شنیدن قبول
بدون اداى سلام نمی‌توان اذن ورود به حریم خصوصى افراد به ویژه منازل و محل‌های استراحت دیگران را یافت. حضرت رسول گرامى اسلام در این خصوص به مسلمانان سفارش می‌فرمایند:
فأذا دخلتم بیوتا فسلموا
اگر در حریم خانه کسى وارد شدید سلام کنید.
البته منظور این حدیث یک فرمان عام تکلیفى در سیره نبوى است که فرد مسلمان حتى در هنگام ورود به خانه خود نیز باید به اهل بیت سلام کند. کما اینکه رسول معظم (ص) در هنگام ورود به منزل حضرت فاطمه زهرا (س)، ام سلمه و یا امام على (ع) خود را موظف به اداى سلام می‌نمود. در واقع در اینجا تحیت دو جنبه پیدا می‌کند هم عاملی براى کسب اذن دخول و هم عبارتى جهت اداى احترام به صاحب خانه. مطابق روایت سلام به نوعى عقد رابطه‌اى دوجانبه است که مستلزم ایجاب و قبول می‌باشد یعنى بدون شنیدن پاسخ مثبت و قبول امکان ورود به حریم منزل کسى را نداریم و این فرایند نشان از اهمیت بالاى حریم و شأن افراد و محیط خانواده در فرهنگ عمومى اسلام دارد.
4- سلام آهنگ بهشتى در دنیاى خاکى
سلام به عنوان مؤثرترین ابزار ارتباط نه فقط در این دنیا داراى کارآیى است بلکه در جهان آخرت نیز خداوند مهربان براى آرامش بخشیدن به قلب بندگان مؤمن بهشتی و برگزیده خود «پیام سلام» را به آنان هدیه می‌کند. بهشتیان با شنیدن صلاى دلکش سلام طمأنینه و آرامش می‌یابند خداوند در قرآن چندین بار به این امر اشاره نموده است که نمونه‌هاى آن عبارتند از:
لایسمعون فیها لغوا الا سلاما و لهم رزقهم فیها بکره و عشیا
در آن کلام بیهوده‌اى جز سلام را نمی‌شنوند و براى آنها روزى است در صبح و شام (سوره مریم آیه 92)
سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار
به آنان می‌گویند سلام خدا بر شما باد که صبر پیشه کردید و چه زیبا است عاقبت و جایگاه شما
5- سلام مهمترین عنصر احترام بزرگان به ویژه عالمان
در تعالیم اخلاقى اسلام بزرگداشت بزرگان و نخبگان شایسته همواره از بنیادی‌ترین سفارش‌ها بوده و این امر علاوه بر اینکه در راستاى نهادینه کردن ارزش‌گذارى به عنصر علم و دانش نیز قداست‌ها و حرمت‌ها از سویى عامل ارتباط جامعه با فرهیختگان و قله‌هاى رفیع علم و معنویت از رهگذر هنجارهاى محترمانه است. نخستین کسى که از این رفتار و گفتار نیک در تکریم برگزیدگان بهره جست خداوند متعال بود که نمونه‌های فراوانى را براى آن می‌توان در قرآن یافت. در آیه 120 سوره صافات خداوند در یاد نیک حضرت موسى می‌فرماید: و سلام على موسى و هارون
سلام بر موسى و هارون که از بندگان بردبار بودند.
همچنین در بزرگداشت منزلت حضرت عیسى (ع) در سوره مریم (س) می‌فرماید: سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیا
درود خدا بر او باد آن هنگامى که زاده شد و روزى که بمیرد و روزى که زنده برانگیخته خواهد شد.
در فرهنگ شیعه به نسبت سایر مذاهب مساله سلام به بزرگان علم و دین از برجستگى خاصى برخوردار می‌باشد که می‌توان نمودهاى بارز آن را در زیارت‌نامه‌ها و آداب ورود به اماکن و مضاجع مقدس جستجو کرد.
السلام علیک یا ایها النبى و رحمه الله و برکاته (در نماز روزانه)
و سلام على آل یاسین (زیارت آل یاسین)
السلام علیک یا امین‌الله و یا وصى رسول‌الله (زیارت امین‌الله)
السلام علیک یا فاطمه الزهراء یا سیده نساء العالمین (زیارت حضرت فاطمه)
السلام علیکم یا اهل بیت النبوه و معدن الرساله و مهبط الوحى و مختلف الملائکه (زیارت جامعه)
السلام علیک یا اباعبدالله و على الارواح التى حلت بفنائک (زیارت امام حسین)
السلام علیک یا مولاى یا صاحب الزمان (زیارت امام زمان)
پیامدها و نتایج سلام
«سلام» به عنوان زیباترین، پرمحتواترین و موثرترین عامل ارتباط جمعى در میان انسان‌ها داراى پیامدها و ثمرات ارزشمند و بسیار گسترده‌اى در جامعه می‌باشد. براى فهم و درک درست این نتایج نگاهى گذرا به روایات نقل شده از رسول گرامى اسلام (ص) می‌اندازیم. ایشان که این گونه پیامدهاى سلام را برمی‌شمرد:
1) ایجاد محبت و تقویت روابط عاطفى
سه چیز محبت دوست را خالص می‌کند سلامش کنى وقتى او را دیدى در مجلس جاى او را باز کنى و او را به بهترین نام‌هایش بخوانى (نهج‌الفصاحه ص 384)
2) ایجادکننده امنیت و آرامش
سلام درود ملت و حافظ امنیت ذمه ماست (نهج‌الفصاحه ص 384)
3) تضمین بهشت براى سلام کننده واقعى
سلام را فاش کنید و اطعام کنید با خویشاوندان الفت بگیرید و شب در حالى که مردم در خوابند نماز شب بخوانید تا به سلامتى وارد بهشت شوید. (نهج‌الفصاحه ص 383)
4) باعث آمرزش گناهان و بدی‌ها
از جمله عوامل آمرزش گناهان اداى سلام و نیکو سخن گفتن است. (نهج‌الفصاحه ص 383)
5) نگهدارنده جمع امت اسلامى (عنصر اعتمادساز)
سلام درود ملت و حافظ جمع ماست
6) سبب پاکیزگى از خصلت زشت تکبر
آغازکننده سلام از تکبر به دور است (نهج‌الفصاحه ص 384)
7) عامل زدودن بیمارى حسادت و کینه‌توزى در جامعه
مرض امت‌هاى پیشین در شما نفوذ کرده است حسد و دشمنى که سترنده است اما نه سترنده مو بلکه سترنده (تیغ زدن) دین است به خدایى که جان محمد به کف اوست به بهشت نمی‌روید تا مومن شوید و مومن نشوید تا یکدیگر را دوست داشته باشید آیا می‌خواهید شما را به چیزى خبر دهم که اگر انجام دهید یکدیگر را دوست می‌دارید. به همدیگر سلام کنید. (نهج‌الفصاحه ص 384)
8) کامل کننده ایمان فرد مسلمان
تا سه صفت در بنده‌اى نباشد ایمان وى کامل نشود صدقه دادن در تنگ‌دستى و انصاف دادن به ضرر خود و سلام بسیار کردن. (نهج‌الفصاحه ص384)
9) سبب صله ارحام و رابطه با خویشاوندان
به خویشان نزدیکى جوئید اگرچه به وسیله سلام (نهج‌الفصاحه ص 383)
آداب و چگونگى سلام کردن
سلام به مثابه فرمول روابط جمعى و نیز عامل همگرایى جامعه اسلامى (در بعد روحى و اخلاقی) با داشتن آثار گسترده یقینا بدون توجه به لوازم و رسم آن نمی‌توان به نتایج مطلوب و دلخواه رسید.
بزرگان دین به ویژه پیامبر گرامى اسلام در خصوص آداب سلام کردن نکات مختلفی را بیان داشته که ما در این مقوله مختصر با گردآورى و کنار هم نهادن این سفارش‌ها در صدد بیان فرمول منسجم آداب سلام کردن می‌باشیم. نمونه‌هایى از این نکات ذیلا با بهره‌گیرى از روایات تقدیم می‌گردد.
به همگان سلام کردن و همراه ساختن آن با مصافحه
دیلمى در کتاب ارشاد القلوب روایت کرده است رسول خدا (ص) با فقیر و غنی یکسان مصافحه می‌کرد و دست خود را نمی‌کشید تا طرف دست خود را بکشد و به هر کس که می‌رسید سلام می‌کرد (ارشاد القلوب باب 32)
سبقت گرفتن در سلام
حضرت امام صادق (ع) می‌فرماید: براى آغازگر سلام هفتاد ثواب است
افشاى سلام و اظهار علنى آن (گفتن با صداى بلند)
سلام از جمله عوامل نفى نفاق و دورویى و کینه در روابط اجتماعى است لذا همواره از بزرگان دین به ما سفارش شده که سلام را به صداى بلند اظهار کنیم. رسول خدا در این زمینه می‌فرماید:
سلام را آشکار کنید تا رشته دوستى شما استوار گردد (نهج‌الفصاحه ص383)
سلام را آشکار کنید تا سلامت باشید (نهج‌الفصاحه ص383)
بدون گفتن سلام وارد مکان نشدن
شیخ صدوق در کتاب فقیه از حضرت امیرالمؤمنین (ع) پیرامون سنت رسول خدا (ص) می‌فرماید:
پیامبر براى ورود به منزل دیگران سه بار سلام می‌داد اگر جواب می‌شنید داخل می‌شد وگرنه برمی‌گشت (کتاب الفقیه صدوق ص 88)
سلام قبل از طرح هر خواسته‌اى
سلام بر سؤال مقدم است هر که پیش از سلام سؤال آغاز کرد جواب ندهید. (نهج‌الفصاحه ص 383)
ثواب و منزلت سلام کننده
در بیان اهمیت و جایگاه سلام و در راستاى تشویق مسلمانان به انجام این امر مهم و براى تقویت ساختار روابط عاطفى آنان اسلام از رهگذر فرمایشات پیشوایان دین به بیان ثواب و پاداش سلام نیز اشاره می‌کند تا دینداران را در اجراى مسابقه خیرات تشویق و ترغیب نماید. در زمینه توضیح ثواب سلام حضرت امام حسین (ع) می‌فرماید:
سلام هفتاد حسنه دارد شصت و نه تا براى آغازکننده و یک حسنه براى پاسخگو است. پیامبر اکرم (ص) در وجوب و استحباب قبول و ایجاب سلام می‌فرماید: سلام کردن به دلخواه است و جواب آن واجب است. (نهج‌الفصاحه ص 383) همچنین ایشان در بیان وجوب پاسخ دادن به سلام دیگران می‌گوید:
سلام را جواب دهید و از محارم چشم پوشید و سخن نیکو بگویید (نهج‌الفصاحه ص 383)
در حدیثى دیگر حضرت محمد (ص) بخیل‌ترین آدم‌ها را کسانى می‌داند که در ادای سلام دچار بخل شده‌اند و می‌فرماید: بخیل‌ترین مردم آن کس است که از سلام دادن بخل می‌ورزد. (نهج‌الفصاحه ص 384) پاسخ سلام باید چگونه باشد:
قرآن کریم به عموم مسلمانان تأکید می‌کند اگر کسى به شما سلام داد باید به شیوه و شکل بهترى او را پاسخ گویید تا بر این اساس مسلمانان را به تعمیق روابط اجتماعى ترغیب نماید.
هرگاه کسى به شما سلام و تحیت گفت شما نیز باید تحیتى بهتر از آن و یا نظیر آن را پاسخ دهید زیرا خدا به حساب هر نیک و بدى کاملا خواهد رسید. (نساء-85)
رستگاران ماه رمضان